W roku 1805 w Kamieńcu Podolskim odbyła się polska prapremiera Szekspirowskiego Makbeta, w 1820 najwcześniejsze znane polskie przedstawienie Ryszarda III, a w 1823 lub nieco później – pierwsze sceniczne wykonanie Mickiewiczowskich Dziadów (części IV). W tymże 1805 r. w podolskich Mińkowcach po raz pierwszy został po polsku wydany Hamlet, w przekładzie dyrektora kamienieckiej sceny Jana Nepomucena Kamińskiego. Uczeń Wojciecha Bogusławskiego sięgnął po arcytragedię siedem lat później niż jego mistrz, ale w druku wyprzedził go o lat szesnaście. To nie prowincja, nie kulturowe peryferie, lecz niekiedy nurt główny polskiego teatru. Monografia ukazuje w pierwszym rzędzie teatralne dzieje Kamieńca Podolskiego poczynając od wieku XVII, przede wszystkim jednak historię stałej, zawodowej sceny polskiej, która powstała już pod zaborem rosyjskim jako niezwykle istotny czynnik narodowej kultury i tożsamości na tzw. Ziemiach Zabranych. Część kolejna prezentuje niezwykłe widowisko, jakim było święto dożynek, organizowane rokrocznie w Mińkowcach przez Ignacego Ścibor Marchockiego, prześladowanego za rzekome „pogańskie obrzędy” ku czci bogini Cerery.

Teatralne dzieje Niemirowa, gdzie rosyjski dyrektor gimnazjum złożył donos na polskich aktorów, dobrze ukazują sytuację narodowej sceny pod władzą zaborcy. „Najaktywniejszym, niemal podstawowym nośnikiem narodowości jest teatr” – napisał ów donosiciel i w tym się bez wątpienia nie pomylił. „Teatra podolskie w porządku abecadła ułożone” to przegląd ponad trzydziestu miejscowości na Podolu, w których odbywały się przedstawienia lub widowiska rozmaitego rodzaju. Książkę zamyka Appendix z uzupełnieniami do wydanej wcześniej monografii Teatr i widowiska na Wołyniu do 1863 roku z przydaniem Ziemi Kijowskiej.

Nota Autora